مخدرها داروهای موثری در تسکین درد هستند. در واقع هم در کنترل دردهای حاد و هم مزمن مخدرها یکی از مفیدترین و درعین حال قدیمی‌ترین داروهایی هستند که از گذشته تا به امروز استفاده می‌شوند.
چندی پیش مقاله‌ای در ژورنال انجمن داروسازان امریکا منتشر شد که حاصل مطالعات محققان دانشگاه پنسیلوانیای امریکا بود. در این مقاله ادعا شده بود که دندانپزشکان در تجویز داروهای اپیوئید(مخدر) افراط می‌کنند. البته نتایج این تحقیق احتمالاً برای کشور امریکا صادق است و در مورد ایران صدق نمی‌کند. چون در فارماکوپه ایران داروهای اپیوئید زیادی که در دسترس دندانپزشکان برای تجویز به عنوان ضددرد باشد وجود ندارد. تقریباً می‌توان گفت به جز کدئین در ترکیب با استامینوفن که به صورت بدون نسخه هم عرضه می‌شود و نیاز به نسخه ندارد، دندانپزشکان ضددرد مخدر دیگری در ایران تجویز نمی‌کنند و از قضا همین امر باعث شده است که یک خلأ عمده در کنترل درد با استفاده از دارو، در دندانپزشکی وجود داشته باشد. به‌طوری که مصرف افراطی کورتون‌ها را جایگزین کنترل مستقیم درد با استفاده از آنالژزیک‌ها (ضددردها) کرده است. در حالی که با وجود یک داروی مخدر با قدرت متوسط، احتمالا امکان کنترل درد کم‌عارضه‌تری احتمالاً فراهم می‌شد.
درد دردهای بعد از جراحی یا تروما، بسیاری از اوقات ممکن است که داروهای ضددرد غیرمخدر غیراستروئیدی (مانند استامینوفن و NSAID ها) برای کنترل و تسکین درد به اندازهٔ کافی مؤثر نباشند. در برخی مطالعات در این موارد حتی در خط اول کنترل دردهم استفاده از داروهای مخدر توصیه شده است. مخدرهایی که در دندانپزشکی کاربرد دارد کدئین و هیدروکدون و درمواردی حتی اکسی‌کدون هستند که به صورت ترکیبی با سایر داروهای آنالژزیک (اغلب) وجود دارند. اکسی‌کدون که در ایران داروی معمولی نیست و تا همین اواخر صرفاً تجویز آن به صورت بیمارستانی صورت می‌گرفت و دندانپزشکان امکان تجویز آن‌را نداشتند.امکان تجویز مورفین هم به طور روتین برای دندانپزشکان ما وجود ندارد.
دسته‌بندی داروهای مخدر بر اساس پتانسیل سوءاستفاده:
مهم‌ترین نگرانی در مورد داروهای ضددرد اپیوئید که استفاده از آن‌ها را در کشور ما محدود کرده است نگرانی در مورد پتانسیل سوءاستفاده از آن‌هاست. نگرانی از عوارض جانبی در رده بعدی و کمرنگ‌تر از این مورد وجود دارد. چرا که داروهای دیگر ضددرد مانند NSAID ها و استامینوفن هم عوارض جانبی خود را ممکن است داشته باشند.
دسته‌بندی برای داروهای مخدر در امریکا براساس پتانسیل سوءاستفاده وجود دارد که دانستن آن برای دندانپزشکان در تجویزهای دارویی حائظ فایده است. این دسته بندی شامل سه رده (Schedule I,II,III) یک تا سه می‌شود که براساس آن ردهٔ سوم شامل ضد دردهای با قدرت متوسطی مانند کدئین و هیدروکدون بوده و برای کنترل دردهای متوسط تا شدید اکثراً به همراه سایر داروها تجویز می‌شود.
البته دو داروی پروکسیفن (دکسترومتورفان) که یک مخدر ضعیف‌تر از کدئین و هیدروکدون است و ترامادول (که به گیرنده‌های مخدر متصل می‌شود ولی مخدر نیست) در طبقه‌بندی یک تا سه لحاظ نشده‌اند و کاربرد عمومی هم در کنترل دردهای دندانی و فک و صورت ندارند.
هیدروکدون:
یک داروی مخدر در ردهٔ سه (کمترین پتانسیل وابستگی) است که تقریباً همیشه در ترکیب با استامینوفن ویا NSAID به صورت قرص، کپسول یا شربت ساخته‌شده است. هیدروکدون انواع طولانی اثر هم دارد که هر ۱۲ ساعت می‌تواند تجویز شود و به کندی ماده مؤثر آن آزاد می‌شود. عوارض جانبی آن مانند سایر مخدرها باید باشد ولی ازآنجایی‌که همیشه ترکیب با سایرضددردهاست، معمولاً عوارض جانبی سایرداروها چون دوز بیشتری دارند زودتر فرا می‌رسد و نوبت به رسیدن عوارض جانبی مخدرها نمی‌شود.
کدئین:
کدئین هم یک مخدر ردهٔ سه می‌باشد. کدئین حالت پیش‌دارو دارد و در کبد درصد کمتی از آن به متابولیت فعال خود (مورفین) تبدیل می‌شود. کدئین اکثر موارد در ترکیب با استامینوفن تجویز می‌شود که دور استامینوفن ۳۰۰ میلی گرم ولی دوز کدئین بین ۱۵ تا ۶۰ میلی گرم متغیر است. عوارض جانبی آن علاوه بر وابستگی که در دوزهای پایین هم اتفاق می‌افتند، به متابولیسم کبدی آن و تداخل آن با سایر داروها (مانند سرترالین) مربوط می‌شود.
اکسی‌کدون:
اکسی‌کدون اثرات قوی ضددرد برابر یا حتی قوی تر از مورفین دارد و در ردهٔ دو پتانسیل سوءاستفاده به عنوان مخدر (مانند مورفین) قرار دارد. اکسی‌کدون به صورت کپسول‌های ۵ میلی‌گرمی تا قرص‌های با دوزاژ متنوع (۱۰ تا ۱۶۰) به تنهایی یا در ترکیب با آسپرین یا استامینوفن هم وجود دارد. البته به دلیل قیمت گران این دارو، اقبال کمتری به تجویز و مصرف آن وجود دارد. مزیت آصلی اکسی‌کدون به عنوان یک مخدر خوراکی این است که برخلاف کدئین و هیدروکدون فقط به صورت ترکیبی با سایر داروها وجود ندارد و قرص‌های اکسی‌کدون به تنهایی هم وجود دارند. در بیمارانی که به هر دلیل از استامینوفن یا NSAID ب هعنوان ضددرد نمی‌توانند استفاده کنند بالطبع به عنوان گزینهٔ ضددرد خوراکی می‌تواند تجویز شود.
مورفین:
اگر چه سابقهٔ استفاده از مخدرها به عنوان ضددرد به هزاران سال پیش برمی‌گردد ولی آنچه که به عنوان مورفین امروزه می‌شناسیم در سال ۱۸۰۴ در آلمان تولید شد. در ۱۸۷۴ از موفین، ترکیبی به نام دی استیل مورفین ابتدا در انگلیس ساخته شد و بعد توسط شرکت بایر آلمان تولید شد که بعدها به هروئین معروف شد. مورفین به دلیل بدنامی در بین عامه به عنوان یک ضددرد در دندانپزشکی ما تقریباً جایی ندارد. معمولاً هم به ندرت یا در موارد بسیار استثنایی ممکن است که درد مربوط به ناحیهٔ دندان‌ها یا فک و صورت نیاز به تسکین با مورفین داشته باشد. مورفین در ردهٔ دو مخدرها قرار دارد.
نکته‌ای که در مورد مورفین مورد غفلت قرار گرفته است، شکل خوراکی مصرف آن است که می‌تواند در موارد خاص در تسکین دردهای دندانپزشکی در دوز محدود موثرباشد. ولی با توجه به شرایط بازار دارویی ایران، امکان دسترسی و تجویز این دارو برای دندانپزشکان وجود ندارد. مورفین در فهرست داروهای ضروری سازمان بهداشت جهانی قرار دارد و سازمان بهداشت جهانی حق دسترسی به تسکین درد را برای همهٔ انسان‌ها به رسمیت می‌شناسد؛ اما جالب اینکه ۸۰ درصد مورفین دنیا توسط بیست‌درصد مردم دنیا که در کشورهای پیشرفته دنیا (امریکا، بریتانیا، کانادا، استرالیا، آلمان و فرانسه) مصرف می‌شوند و هشتاد درصد مردم فقیرتر دنیا از حق دسترسی به این داروی کنترل درد محروم هستند.
سایر مخدرها:
رده‌های دیگری از مخدرهای قوی مانند فنتانیل، اکسی‌مورفین، متادون و … وجود دارند که عوار جانبی مخدرها را دارند و باتوجه به وجود آلترناتیوهای بهتر، در دردهای ناحیه صورت و دندان‌ها به ندرت ممکن است در حالت عادی نباز به تجویز آن‌ها باشد.
مخدرها در کجای تسکین درد دندانپزشکی قرار دارند؟
مخدرها بالطبع در تسکین دردهای دندانپزشکی در خط اول نیستند. بهترین هم نیستند. اما در دردهای خاص مانند تروماهای شدید و درد بعد از جراحی‌های ناحیه فک و صورت، تومورها و …ممکن است در شرایط بیمارستانی برای کنترل درد در خط اول از مخدرها استفاده بشود. دردهای دندانی ازآنجایی‌که ماهیت التهابی غالب بیشتری دارند، به‌طور عمده با NSAID ها تسکین می‌یابند. در خط دوم استامینوفن می‌تواند اضافه شود. ولی با توجه به ماهیت التهابی در دردهای شدید، بین عوارض جانبی کورتون‌ها، خاصیت ضدالتهابی آن‌ها و عوارض مخدرها (که بیشتر نگرانی از سوءمصرف آن‌هاست) باید دست به انتخاب زد.در کشور ما در این موارد بیشتر با تجویز کورتون‌ها موجه هستیم تا مخدرها. ولی باید خاطرنشان کنیم که نمی‌توانیم بیمارانمان را از نداشتن درد محروم کنیم. لذا استفاده از ضد دردهای مخدر حتی می‌تواند غیر از کاهش درد مؤثر بیماران، کاهش مصرف مضر کورتون‌ها را هم در برداشته باشد. البته شاید بیماران ما تجویز استامینوفن کدئین ساده را به همراه ایبوپروفن که بدون نسخه هم می‌توانند تهیه کنند، اقدام شق‌القمری برای تسکین دردشان تلقی نکنند. ولی حقیقت علمی این است که همین دو قلم دارو برای تسکین بیشتر انواع دردهای مربوط به دندانپزشکان کافی هستند و نیاز به دارو یا تجویز اضافی وجود ندارد.